Μετάβαση στο περιεχόμενο

Σάλβια η ισπανική

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Αυτό το λήμμα αφορά το συγγενικό φυτό, επίσης γνωστό ως τσία ή κία (chia). Για το άλλο συγγενικό φυτό, δείτε: Salvia columbariae.
Σάλβια η ισπανική
Το φυτό Σάλβια η ισπανική (Salvia hispanica) από το οποίο συνήθως προέρχονται οι σπόροι τσία ή κία (chia).
Το φυτό Σάλβια η ισπανική (Salvia hispanica) από το οποίο συνήθως προέρχονται οι σπόροι τσία ή κία (chia).
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Φυτά (Plantae)
Συνομοταξία: Αγγειόσπερμα (Angiosperms)
Ομοταξία: Ευδικοτυλήδονα (Eudicots)
Υφομοταξία: Αστερίδαι (Asterids)
Τάξη: Λαμιώδη (Lamiales)
Οικογένεια: Χειλανθή (Lamiaceae)
Γένος: Σάλβια (Salvia)
Είδος: Σ. η ισπανική (S. hispanica)
Διώνυμο
Σάλβια η ισπανική (Salvia hispanica)
Κάρολος Λινναίος (L.)
Συνώνυμα[1]
  • Kiosmina hispanica (L.) Raf.
  • Salvia chia Colla
  • Salvia chia Sessé & Moc. νόθα ονομασία
  • Salvia neohispanica Briq. νόθα ονομασία
  • Salvia prysmatica Cav.
  • Salvia schiedeana Stapf
  • Salvia tetragona Moench

Η Σάλβια η ισπανική (Salvia hispanica), κοινώς γνωστή ως τσία ή κία (chia), είναι ένα είδος ανθοφόρου φυτού στην οικογένεια μέντα των Χειλανθών (Lamiaceae), εγγενές στο κεντρικό και νότιο Μεξικό και τη Γουατεμάλα.[2] O Κώδικας Μεντόζα (Codex Mendoza)[Σημ. 1] του δέκατου έκτου αιώνα, παρέχει αποδεικτικά στοιχεία ότι καλλιεργούνταν από τους Μάγια και τους Αζτέκους[3] στην προ-Κολομβιανή εποχή και οι ιστορικοί της οικονομίας λένε ότι μπορεί να ήταν το ίδιο σημαντικό ως καλλιεργούμενο τρόφιμο, όπως και ο αραβόσιτος. Είχε δοθεί ως ετήσιος φόρος από τον λαό προς τους άρχοντες, σε 21 από τα 38 επαρχιακά συμβούλια των Αζτέκων.[4] Οι σπόροι κία (chia) χρησίμευαν ως βασική τροφή στον πολιτισμό των Νάουατλ (Αζτέκων) στο Κεντρικό Μεξικό. Ιησουίτες χρονικογράφοι τοποθέτησαν το τσία (chia) ως την τρίτη πιο σημαντική καλλιέργεια στον πολιτισμό των Αζτέκων, μετά το καλαμπόκι, τα φασόλια και προ του αμάραντου. Οι προσφορές προς τους Αζτέκους ιερείς, συχνά ήταν σε κία (chia).[4]

Τριμμένοι ή ολόκληροι, οι σπόροι τσία (chia) εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται στην Παραγουάη, τη Βολιβία, την Αργεντινή, το Μεξικό και τη Γουατεμάλα για θρεπτικά ποτά και στα τρόφιμα.[5][6] Σήμερα, το κία (chia) καλλιεργείται και καταναλώνεται εμπορικά σε μικρή κλίμακα στην προγονική του πατρίδα, στο κεντρικό Μεξικό και τη Γουατεμάλα, ενώ, καλλιεργείται εμπορικά στην Αργεντινή, Βολιβία, Ισημερινό, Εκουαδόρ, Νικαράγουα και την Αυστραλία.[Σημ. 2][7]

Ετυμολογία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η λέξη «τσία» («chia») προέρχεται από τη λέξη «chian», από τη γλώσσα των Νάουατλ και που σημαίνει λιπαρό.[1]

Η Σάλβια η ισπανική (S. hispanica) είναι ένα από τα δύο φυτά που είναι γνωστή ως «τσία» ή «κία» («chia»)· και η Salvia columbariae που είναι κοινώς γνωστή ως «χρυσή τσία».

Περιγραφή

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το τσία (chia) είναι ένα ετήσιο (annual) [Σημ. 3] βότανο που μεγαλώνει σε ύψος έως 1,75 μέτρα (5,7 πόδια), με αντίθετα φύλλα που έχουν μήκος 4-8 cm (1,6–3,1 in) και πλάτος 3-5 cm (1,2–2,0 in). Τα άνθη του είναι μοβ ή λευκά και παράγονται σε πολλές συστάδες σε μια ακίδα στο άκρο του κάθε στελέχους.[8] Το κία (chia) φύεται στις ζώνες ανθεκτικότητας 9-12 του USDA.[Σημ. 4] Πολλά φυτά που καλλιεργούνται ως S. hispanica στην πραγματικότητα είναι Salvia lavandulifolia.[9]

Σπόροι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Σάλβια η ισπανική
(Διατροφική δήλωση ανά 100 γραμμάρια)
Ενέργεια 436 kcal
Νερό 5,80 g.
Μακροθρεπτικά Συστατικά
Λιπαρά 30,74 g.
Κορεσμένα 3,330 g
Μονοακόρεστα 2,309 g
Πολυακόρεστα 23,665 g
ω-3 {{{ω-3}}} g
ω-6 {{{ω-6}}} g
Υδατάνθρακες 7,72 g.
Σάκχαρα {{{σάκχαρα}}} g
Πρωτεΐνες 16,54 g.
Βιταμίνες
Βιταμίνη Α 54 I.U.
Βιταμίνη D ~ I.U.
Βιταμίνη Ε 0,5 mg.
Βιταμίνη Κ ~ mg.
Βιταμίνη Β1 0,62 mg.
Βιταμίνη Β2 0,17 mg.
Βιταμίνη Β3 8,83 mg.
Bιταμίνη Β5 (παντοθενικό οξύ) ~ mg.
Bιταμίνη Β6 ~ mg.
Bιταμίνη Β7 (βιοτίνη) ~ mg.
Φυλλικό οξύ 49 mg.
Βιταμίνη Β12 (κυανοκοβαλαμίνη) ~ mg.
Βιταμίνη C 1,6 mg.
Ιχνοστοιχεία: Μέταλλα
Ασβέστιο 18 mg.
Σίδηρος 7,72 mg.
Μαγνήσιο 335 mg.
Κάλιο 407 mg.
Νάτριο 16 mg.
Ψευδάργυρος 4,58 mg.
Χαλκός ~ mg.
Μαγγάνιο 2,723 mg.
Φώσφορος 860 mg.
Άλλα
Καφεΐνη ~ mg.
Θεοβρωμίνη ~ mg.
Τέφρα 4,80 g.
*με το σύμβολο ~ δηλώνεται έλλειψη στοιχείων στην εγκυκλοπαίδεια
πηγή άντλησης πληροφοριών: Full Link to USDA Database entry
Σπόροι τσία ή κία (chia).

Το τσία (chia) καλλιεργείται για εμπορικούς σκοπούς, για το σπόρο του, μια τροφή πλούσια σε ωμέγα-3 λιπαρά οξέα, δεδομένου ότι οι σπόροι αποδίδουν 25-30% εκχυλίσιμα έλαια, στο οποίο συμπεριλαμβάνεται α-λινολενικό οξύ. Η σύνθεση του λίπους του ελαίου, μπορεί να είναι 55% ω-3, 18% ω-6, 6% ω-9 και 10% κορεσμένα λιπαρά.[10]

Συνήθως, οι σπόροι κία (chia) είναι μικροί, οβάλ, με διάμετρο περίπου 1 mm (0,039 in). Είναι διάστικτοι με χρώμα καφέ, γκρι, μαύρο και λευκό. Οι σπόροι είναι υδρόφιλοι, απορροφώντας όταν εμποτιστούν 9[11] έως και 12 φορές το βάρος τους σε υγρό. Κατά τον εμποτισμό τους, οι σπόροι αναπτύσσουν μια κολλώδη επίστρωση, η οποία δίνει στα ποτά με βάση το τσία (chia), μια διακριτική υφή γέλης.

Το κία (chia ή chian ή chien), έχει ως επί το πλείστον αναγνωριστεί ως Salvia hispanica L.

Νέες κατοχυρωμένες -με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας- ποικιλίες τσία (chia), έχουν αναπτυχθεί στο Κεντάκι, για την καλλιέργεια στα βόρεια γεωγραφικά πλάτη των Ηνωμένων Πολιτειών.[12]

Περιεκτικότητα σε θρεπτικά συστατικά και χρήσεις τροφίμου

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μια μερίδα σπόρων τσία (chia) των 100 γραμμαρίων είναι μια πλούσια πηγή βιταμινών Β, θειαμίνης και νιασίνης (54% και 59%, αντίστοιχα, της Ημερήσιας Αξίας (ΗΑ (DV)) και μια καλή πηγή των βιταμινών Β, ριβοφλαβίνης και φυλλικού οξέος (14% και 12%, αντίστοιχα). Η ίδια ποσότητα των σπόρων τσία (chia) είναι επίσης μια πλούσια πηγή (48–130% DV) διαιτητικών μετάλλων ασβεστίου, σιδήρου, μαγνησίου, μαγγανίου, φωσφόρου και ψευδαργύρου (περισσότερο από 20% DV) (βλ. σχετ. πίνακα).

Οι σπόροι κία (chia) μπορούν να προστεθούν σε άλλα τρόφιμα ως γαρνιτούρα ή να τοποθετηθούν σε smoothies, δημητριακά πρωινού, μπάρες ενέργειας, μπάρες δημητριακών, γιαούρτια, tortillas και ψωμιά. Το 2009, η Ευρωπαϊκή Ένωση ενέκρινε τους σπόρους τσία (chia) ως νέο τρόφιμο, επιτρέποντας το τσία (chia) να είναι το 5% από τη συνολική ύλη των προϊόντων άρτου.[13]

Οι σπόροι κία (chia) (tokhm-e-sharbatī, που σημαίνει: «το αφέψημα του σπόρου» χρησιμοποιούνται στο Ιράν για την προετοιμασία ενός sharbat (κρύο αφέψημα). Επίσης, μπορούν να γίνουν σε μια σαν-γέλη ουσία ή καταναλώνονται ωμοί.[14][15][16][17]

Η γέλη από τους τριμμένους σπόρους, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αντικαταστήσει έως και το 25% της περιεκτικότητας των κέικ σε αυγό και λάδι, ενώ, παρέχει και άλλα θρεπτικά συστατικά.[18]

Προκαταρκτική έρευνα για την υγεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αν και η προκαταρκτική έρευνα δείχνει πιθανά οφέλη για την υγεία από την κατανάλωση των σπόρων τσία (chia), αυτή η εργασία παραμένει κατακερματισμένη και ασαφής.[19] Σε μια συστηματική ανασκόπηση του 2015, στις περισσότερες από τις μελέτες, δεν προκύπτει στατιστικά, σημαντική επίδραση στην κατανάλωση των σπόρων κία (chia) από τους ανθρώπους, σε παράγοντες καρδιαγγειακού κινδύνου.[20]

Αλληλεπιδράσεις φαρμάκων

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μέχρι σήμερα, δεν υπάρχουν στοιχεία που να δείχνουν ότι η κατανάλωση των σπόρων τσία (chia) έχει αρνητικές επιπτώσεις ή ότι αλληλεπιδρά με τα συνταγογραφούμενα φάρμακα.[19]

Μεσοαμερικανική χρήση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Εικονογράφηση από τον Κώδικα Φλωρεντίας, όπου φαίνεται το φυτό Salvia hispanica.[4]

Η S. hispanica περιγράφεται και εικονογραφείται στους Κώδικες Μεντόζα (Mendoza Codex) και Φλωρεντίας (Florentine Codex),[Σημ. 5] του δέκατου έκτου αιώνα κώδικες Αζτέκων[Σημ. 6] οι οποίοι δημιουργήθηκαν μεταξύ 1540 και 1585. Και οι δυο κώδικες περιγράφουν και απεικονίζουν τη S. hispanica και τη χρήση της από τους Αζτέκους. Ο Κώδικας Μεντόζα (Mendoza Codex) υποδεικνύει ότι το φυτό καλλιεργείτο ευρύτατα και είχε δοθεί ως ετήσιος φόρος υποτελείας από τον λαό προς τους άρχοντες, σε 21 από τα 38 επαρχιακά συμβούλια των Αζτέκων. Οι ιστορικοί της οικονομίας λένε ότι μπορεί να ήταν το ίδιο σημαντικοί ως καλλιεργούμενο τρόφιμο, όπως και ο αραβόσιτος.[4]

Οι Αζτέκοι φύλασσαν αρχεία από τη Matrícula de Tributos του Κώδικα Μεντόζα (Mendoza Codex) και της Matricula de Huexotzinco (1560)—μαζί με τις αποικιακές εκθέσεις καλλιέργειας και τις γλωσσικές σπουδές—αναλύοντας την γεωγραφική θέση των φόρων υποτελείας και παρέχοντας κάποια γεωγραφική εξειδικεύοντας τις κυριότερες περιοχές όπου αναπτύσσεται η S. hispanica. Οι περισσότερες από τις επαρχίες, αναπτύσσουν το φυτό, εκτός από τις πεδινές παράκτιες τροπικές περιοχές καθώς και τις περιοχές με έρημο. Η παραδοσιακή περιοχή της καλλιέργειας ήταν σε μια ξεχωριστή περιοχή που κάλυπτε τμήματα του βόρειου-κεντρικού Μεξικού, νοτίως της Νικαράγουα. Ένας δεύτερος και ξεχωριστός χώρος καλλιέργειας, προφανώς προ-Κολομβιανός, ήταν στη νότια Ονδούρα και τη Νικαράγουα.[21]

Καλλιέργεια

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κλίμα και αυξανόμενη διάρκεια του κύκλου

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η αυξανόμενη διάρκεια του κύκλου των τσία (chia), ποικίλει βασιζόμενη στην τοποθεσία και επηρεάζεται από το υψόμετρο.[22] Για τις παραγωγικές τοποθεσίες οι οποίες βρίσκονται στα διαφορετικά οικοσυστήματα της Αργεντινής, Βολιβίας και Ισημερινού, οι κύκλοι ανάπτυξης βρίσκονται μεταξύ διάρκειας 100–150 ημερών.[23] Ως εκ τούτου, οι εμπορικοί τομείς παραγωγής βρίσκονται στην περιοχή του υψομέτρου των 8–2200 m σε μια ποικιλία οικοσυστημάτων που κυμαίνονται από την τροπική παράκτια έρημο, στο τροπικό δάσος βροχής και τις ξηρές εσωτερικές κοιλάδες των Άνδεων.[23] Στη βορειοδυτική Αργεντινή, το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί από την καλλιέργεια μέχρι τη συγκομιδή, είναι 120–180 ημέρες, για αγρούς που βρίσκονται σε υψόμετρο από 900–1500 m.[24]

Η S. hispanica είναι ένα σύντομης διάρκειας ανθοφόρο φυτό,[25] υποδεικνύοντας φωτοπεριοδική ευαισθησία και έλλειψη φωτοπεριοδικής μεταβλητότητας στις παραδοσιακές ποικιλίες, έχει περιορισμένη εμπορική χρήση των σπόρων κία (chia), στα τροπικά και υποτροπικά γεωγραφικά πλάτη έως το 2012.[26] Τώρα, παραδοσιακές οικόσιτες γραμμές της S. hispanica, μπορούν να καλλιεργηθούν στις εύκρατες ζώνες, σε υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη στις Ηνωμένες Πολιτείες.[25] Στην Αριζόνα ή το Κεντάκυ, η ωρίμανση των σπόρων από παραδοσιακές καλλιεργούμενες ποικιλίες τσία (chia), διακόπτεται από τον παγετό πριν ή μετά την εμφάνιση του άνθους, εμποδίζοντας τη συγκομιδή των σπόρων.[25] Ωστόσο, οι πρόοδοι στην αναπαραγωγή των φυτών κατά τη διάρκεια του 2012, οδήγησε στην ανάπτυξη νέων πρώιμης ανθοφορίας τσία (chia) γονότυπων, αποδεικνύοντας ότι υπάρχουν υψηλότερες αποδόσεις στο Κεντάκι.[26]

Απόδοση σπόρου και σύνθεση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Μεξικανικό Aguas frescas παρασκευασμένο από σπόρους τσία (chía).

Η απόδοση των σπόρων, ποικίλλει ανάλογα με τις ποικιλίες, τον τρόπο καλλιέργειας και τις συνθήκες καλλιέργειας ανά γεωγραφική περιοχή. Για παράδειγμα, σε εμπορικούς αγρούς στην Αργεντινή και την Κολομβία, η απόδοση διαφέρει και κυμαίνεται από 450 έως 1.250 kg/ha.[24][27] Μια μικρής κλίμακας μελέτη σε τρεις ποικιλίες που καλλιεργήθηκαν στις εσωτερικές κοιλάδες των Άνδεων του Ισημερινού, παρήγαγαν αποδόσεις έως και 2.300 kg/ha, υποδεικνύοντας ότι το ευνοϊκό περιβάλλον ανάπτυξης και η ποικιλία, αλληλεπίδρασαν στην παραγωγή τόσο υψηλών αποδόσεων.[22] Το γονότυπο έχει μεγαλύτερη επίδραση στην απόδοση από την περιεκτικότητα στην πρωτεΐνη, περιεκτικότητα σε έλαια, λιπαρά οξέα ή φαινολικές ενώσεις, ενώ η υψηλή θερμοκρασία μειώνει την περιεκτικότητα σε έλαιο και το βαθμό ακορεστότητας και αυξάνει την περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη.[22]

Έδαφος, φυτώριο απαιτήσεις και σπορά

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η καλλιέργεια της S. hispanica απαιτεί ελαφρά έως μέτρια αργιλώδη ή αμμώδη εδάφη.[28] Το φυτό προτιμά καλά στραγγιζόμενα, μέτρια εύφορα εδάφη, αλλά δύναται να ανταπεξέλθει όξινα εδάφη και μέτρια ανομβρία.[26][28] Οι σπόροι τσία (chia), που έχουν σπαρεί, χρειάζονται υγρασία για την δημιουργία τους σε δενδρύλλιο, ενώ το ώριμο φυτό τσία (chia) δεν ανέχεται υγρά εδάφη κατά τη διάρκεια της βλάστησης.[26]

Οι παραδοσιακές τεχνικές καλλιέργειας της S. hispanica περιλαμβάνουν την προετοιμασία του εδάφους, με την αναστάτωση και τη χαλάρωση, ακολουθούμενη από τη μετάδοση των σπόρων.[29] Στη μοντέρνα εμπορική παραγωγή, συνήθως ακολουθείαται ένας τυπικός ρυθμός σποράς των 6 kg/ha και μια απόσταση των σειρών ανά 0.7–0.8 m.[24]

Λίπασμα και άρδευση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η S. hispanica είναι δυνατόν να καλλιεργηθεί υπό χαμηλών εισροών λιπασμάτων, χρησιμοποιώντας 100 kg αζώτου ανά εκτάριο ή σε ορισμένες περιπτώσεις, δεν χρησιμοποιείται λίπασμα.[25][27]

Η συχνότητα ύδρευσης στα κτήματα παραγωγής τσία (chia), δύναται να ποικίλει από κανένα έως οκτώ ποτίσματα ανά καλλιεργητική εποχή, που εξαρτάται από τις κλιματικές συνθήκες και τη βροχόπτωση.[27]

Γενετική ποικιλομορφία και αναπαραγωγή

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το ευρύ φάσμα των άγριων και καλλιεργούμενων ποικιλιών της S. hispanica, βασίζεται στο μέγεθος των σπόρων, το θρυμματισμό των σπόρων και στο χρώμα των σπόρων.[30][31] Το βάρος του σπόρου και το χρώμα, έχουν υψηλή κληρονομικότητα, με ένα απλό υπολειπόμενο γονίδιο υπεύθυνο για το λευκό χρώμα.[31]

Ασθένειες και διαχείριση καλλιέργειας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Επί του παρόντος, δεν υπάρχουν σημαντικά παράσιτα ή ασθένειες που να επηρεάζουν την παραγωγή κία (chia).[28] Τα αιθέρια έλαια στα φύλλα κία (chia), έχουν εντομοαπωθητικές ιδιότητες, καθιστώντας το, κατάλληλο για βιολογική καλλιέργεια.[26] Μολύνσεις από ιούς, όμως, πιθανόν απαντώνται μεταδιδόμενες από τις λευκές μύγες.[32] Τα ζιζάνια μπορεί να παρουσιάσουν πρόβλημα στην πρώιμη ανάπτυξη της καλλιέργειας των τσία (chia), έως ότου κλείσει ο θόλος τους, αλλά επειδή το κία (chia) είναι ευαίσθητο στα πιο συχνά χρησιμοποιούμενα ζιζανιοκτόνα, προτιμάται ο μηχανικός έλεγχος των ζιζανίων .[26]

Διακοσμητικές και καινοτόμες χρήσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Κατοικίδιο τσία (chia pet).
Ειδώλιο καλυμμένο από νεαρούς βλαστούς τσία (chia).

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 στις Ηνωμένες Πολιτείες, το πρώτο μεγάλο κύμα στις πωλήσεις των σπόρων τσία (chia) ήταν συνυφασμένο με τα κατοικίδιο τσία (chia pets).[Σημ. 7] Αυτά τα «κατοικίδια ζώα» έρχονται με τη μορφή αργιλώδους σχήματος και χρησιμεύουν ως βάση για μια κολλώδη πάστα από σπόρους τσία (chia)· εν συνεχεία, τα στοιχεία ποτίζονται και οι σπόροι φυτρώνουν σε μια μορφή η οποία υποδηλώνει μια γούνα που καλύπτει το ειδώλιο. Σε ένα χρόνο πωλούνται στις ΗΠΑ 500.000 περίπου κατοικίδια ζώα κία (chia pets), ως καινοτομίες ή οικιακά φυτά.[33]

Μελέτες έχουν δείξει ότι η προσθήκη σπόρων τσία (chia) στην ζωοτροφή των κοτόπουλων μπορεί να βελτιώσει την θρεπτική αξία των προϊόντων του κοτόπουλου με την αύξηση της περιεκτικότητας σε ωμέγα-3 και μειώνοντας την περιεκτικότητα σε χοληστερόλη του κρέατος και των αυγών.[34] Σήμερα, οι σπόροι κία (chia) καλλιεργούνται για τις πολύτιμες ιδιότητές τους ως συνδετικό υλικό σε βιομηχανικές ενώσεις, όπως βερνίκια, χρώματα και καλλυντικά.[35]

Δείτε επίσης

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σημειώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ O Κώδικας Μεντόζα (Codex Mendoza), είναι ένα προ-Κολομβιανής εποχής έγγραφο του Μεξικού.
  2. ↑ Η Αυστραλία είναι η χώρα με τη μεγαλύτερη παραγωγή σπόρων τσία, παγκοσμίως.[Παρ. Σημ. 1]
  3. ↑ Ετήσιο φυτό (annual plant), είναι το φυτό που ολοκληρώνει τον κύκλο ζωής του από τη βλάστηση έως την παραγωγή σπόρων προς σπορά, εντός ενός έτους και μετά ξεραίνεται. Τα καλοκαιρινά μονοετή βλαστάνουν την άνοιξη ή νωρίς το καλοκαίρι και ωριμάζουν το φθινόπωρο του ίδιου έτους. Τα χειμερινά μονοετή βλαστάνουν κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου και ωριμάζουν κατά τη διάρκεια της άνοιξης ή το καλοκαίρι του επόμενου ημερολογιακού έτους.[Παρ. Σημ. 2]
  4. ↑ Μια ζώνη ανθεκτικότητας (υποκατηγορία των κάθετων ζωνώσεων), είναι μια γεωγραφικά καθορισμένη περιοχή, στην οποία μια ειδική κατηγορία της ζωής των φυτών είναι σε θέση να φύεται, όπως ορίζεται από τις κλιματολογικές συνθήκες, συμπεριλαμβανομένης της ικανότητάς της να αντέχει τις ελάχιστες θερμοκρασίες της ζώνης.
  5. ↑ Ο Κώδικας Φλωρεντίας (Florentine Codex) είναι ένα έργο εθνογραφικής έρευνας του 16ου αιώνα, στην Κεντρική Αμερική από τον Φραγκισκανό μοναχό Bernardino de Sahagún. Αρχικά ο Sahagún το τιτλοφόρησε: «La Historia Universal de las Cosas de Nueva España» (στα Ελληνικά: «Η Παγκόσμια Ιστορία από τα πράγματα της Νέας Ισπανίας»).[Παρ. Σημ. 3]
  6. ↑ Οι Κώδικες Αζτέκων (Aztec codices) (Νάουατλ: Mēxihcatl āmoxtli Προφορά Νάουατλ: [meːʃiʔkatɬ aːmoʃtɬi]), είναι βιβλία τα οποία έχουν γραφεί από την προ-Κολομβιανή και αποικιακή εποχή των Αζτέκων. Αυτοί οι κώδικες παρέχουν μερικές από τις καλύτερες πρωτογενείς πηγές για τον πολιτισμό των Αζτέκων. Οι προ-Κολομβιανοί κώδικες, ως επί το πλείστον, δεν χρησιμοποιούν τη μορφή του κώδικα (αυτή ενός σύγχρονου χαρτόδετου βιβλίου) και είναι ή ήταν αρχικά, μακριά διπλωμένα φύλλα. Διαφέρουν επίσης από τα Ευρωπαϊκά βιβλία στο γεγονός ότι ως επί το πλείστον αποτελούνται από εικόνες και εικονογράμματα? δεν ήταν προορισμένα να συμβολίσουν προφορικές ή γραπτές αφηγήσεις.[Παρ. Σημ. 4]
  7. ↑ Το κατοικίδιο τσία (chia pet), είναι ένα πήλινο ειδώλιο -αμερικανικoύ στυλ- το οποίο χρησιμοποιείται για να βλαστήσουν τα κία (chia). Όπου οι νεαροί βλαστοί τσία (chia) μεγαλώνουν μέσα σε δύο εβδομάδες, για να μοιάσουν με την γούνα ή το τρίχωμα του ζώου. Οι υγραινόμενοι σπόροι κία (chia) (Salvia hispanica) φυτεύονται στο αυλακωτό τερρακότα σώμα του ειδωλίου.[Παρ. Σημ. 5][Παρ. Σημ. 6][Παρ. Σημ. 7][Παρ. Σημ. 8]
Παραπομπές σημειώσεων
  1. ↑ http://www.seedguides.info/chia-seeds/, τελευταία επίσκεψη: 1 Νοεμβρίου 2016
  2. ↑ http://www.illinoiswildflowers.info/files/line_drawings.htm
  3. ↑ Bernardino de Sahagún, Florentine Codex: General History of the Things of New Spain (Translation of and Introduction to Historia General de Las Cosas de La Nueva España; 12 Volumes in 13 Books ), trans. Charles E. Dibble and Arthur J. O Anderson (Salt Lake City: University of Utah Press, 1950-1982). Images are taken from Fray Bernardino de Sahagún, The Florentine Codex. Complete digital facsimile edition on 16 DVDs. Tempe, Arizona: Bilingual Press, 2009. Reproduced with permission from Arizona State University Hispanic Research Center.
  4. ↑ Elizabeth Hill Boone, "Pictorial Documents and Visual Thinking in Postconquest Mexico". p. 158.
  5. ↑ Green Space: It’s beginning to look a lot like Chia, everywhere you go – Framingham, MA. The MetroWest Daily News. December 11, 2010. Retrieved on 2012-01-10.
  6. ↑ Chia Pet FAQS. Chia.com. Retrieved on 2012-01-10.
  7. ↑ Arts & Culture
  8. ↑ Chia Pet seeks Web name ch-ch-change – CNET News. News.cnet.com. Retrieved on 2012-01-10.

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ «The Plant List: A Working List of All Plant Species». Ανακτήθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου 2014. 
  2. ↑ «Salvia hispanica L». Germplasm Resources Information Network. United States Department of Agriculture. 19 Απριλίου 2000. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Οκτωβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 21 Μαρτίου 2012. 
  3. ↑ http://www.ajphr.com/archive/volume-1/december-2013-issue-9/19003.html Αρχειοθετήθηκε 2016-05-05 στο Wayback Machine., τελευταία επίσκεψη: 1 Νοεμβρίου 2016
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Cahill, Joseph P. (2003). «Ethnobotany of Chia, Salvia hispanica L. (Lamiaceae)». Economic Botany 57 (4): 604–618. doi:10.1663/0013-0001(2003)057[0604:EOCSHL]2.0.CO;2. https://archive.org/details/sim_economic-botany_winter-2003_57_4/page/604. 
  5. ↑ Kintzios, Spiridon E. (2000). Sage: The Genus Salvia. CRC Press. σελ. 17. ISBN 978-90-5823-005-8. 
  6. ↑ Stephanie Strom (November 23, 2012). «30 Years After Chia Pets, Seeds Hit Food Aisles». New York Times. http://www.nytimes.com/2012/11/24/business/chia-seeds-gain-popularity-for-nutritional-benefits.html?_r=0. Ανακτήθηκε στις 26 November 2012. «Whole and ground chia seeds are being added to fruit drinks, snack foods and cereals and sold on their own to be baked into cookies and sprinkled on yogurt. ...» 
  7. ↑ Dunn C (25 Μαΐου 2015). «Is chia the next quinoa?». The Sydney Morning Herald. Ανακτήθηκε στις 13 Φεβρουαρίου 2016. 
  8. ↑ Anderson, A.J.O. and Dibble, C.E. "An Ethnobiography of the Nahuatl", The Florentine Codex, (translation of the work by Fr. Bernardino de Sahagún), Books 10–11, from the Period 1558–1569
  9. ↑ Mark Griffiths, Editor. Index of Garden Plants. (Portland, Oregon: Timber Press, 2nd American Edition, 1995.) ISBN 0-88192-246-3.
  10. ↑ USDA SR-21 Nutrient Data (2010). «Nutrition facts for dried chia seeds, one ounce». Conde Nast, Nutrition Data. 
  11. ↑ http://www.seedguides.info/chia-seeds/, τελευταία επίσκεψη: 1 Νοεμβρίου 2016
  12. ↑ Cheryl Kaiser, Matt Ernst (Φεβρουαρίου 2016). «Chia» (PDF). University of Kentucky, College of Agriculture, Food and Environment, Center for Crop Diversification Crop Profile. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 15 Ιανουαρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 13 Φεβρουαρίου 2016. CS1 maint: Uses authors parameter (link)
  13. ↑ «Commission Decision of 13 October 2009 authorising the placing on the market of chia seed (Salvia hispanica) as a novel food ingredient under Regulation (EC) No 268/97 of the European Parliament and of the Council (L294/14) 2009/827/EC». The European Union. 11 Νοεμβρίου 2009. σελίδες 14–15. 
  14. ↑ «Chewing Chia Packs A Super Punch». NPR. Ανακτήθηκε στις 18 Οκτωβρίου 2012. 
  15. ↑ Albergotti, Reed. «The NFL's Top Secret Seed». Wall Street Journal. http://online.wsj.com/article/SB10001424052970204301404577171061283988408.html. Ανακτήθηκε στις 19 October 2012. 
  16. ↑ Trujillo-Hernández, C.A.; Rendón-Villalobos R.; Ortíz-Sánchez A.; Solorza-Feria J. (2012). «Formulation, physicochemical, nutritional and sensorial evaluation of corn tortillas supplemented with chia seed (Salvia hispanica L.)». Czech Journal of Food Science 30 (2): 118–125. http://www.agriculturejournals.cz/publicFiles/60010.pdf. 
  17. ↑ Costantini, Lara; Lea Lukšič; Romina Molinari; Ivan Kreft; Giovanni Bonafaccia; Laura Manzi; Nicolò Merendino (2014). «Development of gluten-free bread using tartary buckwheat and chia flour rich in flavonoids and omega-3 fatty acids as ingredients». Food Chemistry 165: 232–240. doi:10.1016/j.foodchem.2014.05.095. ISSN 0308-8146. http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0308814614008115. Ανακτήθηκε στις 2014-10-09. 
  18. ↑ Borneo R, Aguirre A, León AE (2010). «Chia (Salvia hispanica L) gel can be used as egg or oil replacer in cake formulations». J AmDietAssoc 110 (6): 9469. doi:10.1016/j.jada.2010.03.011. PMID 20497788. 
  19. ↑ 19,0 19,1 «Chia (Salvia hispanica): a systematic review by the natural standard research collaboration». Rev Recent Clin Trials 4 (3): 168–74. 2009. doi:10.2174/157488709789957709. PMID 20028328. 
  20. ↑ «Effect of chia seed (Salvia hispanica L.) consumption on cardiovascular risk factors in humans: a systematic review». Nutr Hosp 32 (5): 1909–18. 2015. doi:10.3305/nh.2015.32.5.9394. PMID 26545644. 
  21. ↑ "A second apparently pre-Columbian cultivation area is known in southern Honduras and Nicaragua."Jamboonsri, Watchareewan; Phillips, Timothy D.; Geneve, Robert L.; Cahill, Joseph P.; Hildebrand, David F. (2011). «Extending the range of an ancient crop, Salvia hispanica L.—a new ω3 source». Genetic Resources and Crop Evolution (Springer) Online First: 171–178. doi:10.1007/s10722-011-9673-x. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2020-01-26. https://web.archive.org/web/20200126153817/http://www.springerlink.com/content/q604828583143qk8/. Ανακτήθηκε στις 2016-11-07. 
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Ayerza (h), Ricardo; Wayne Coates (2009). «Influence of environment on growing period and yield, protein, oil and α-linolenic content of three chia (Salvia hispanica L.) selections». Industrial Crops and Products 30 (2): 321–324. doi:10.1016/j.indcrop.2009.03.009. ISSN 0926-6690. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S092666900900051X. Ανακτήθηκε στις 2014-09-29. 
  23. ↑ 23,0 23,1 Ayerza, Ricardo (2009). «The Seed’s Protein and Oil Content, Fatty Acid Composition, and Growing Cycle Length of a Single Genotype of Chia (Salvia hispanica L.) as Affected by Environmental Factors». Journal of Oleo Science 58 (7): 347–354. doi:10.5650/jos.58.347. https://www.jstage.jst.go.jp/article/jos/58/7/58_7_347/_article. 
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Coates, Wayne; Ayerza, Ricardo (1998). «Commercial production of chia in Northwestern Argentina». Journal of the American Oil Chemists' Society 75 (10): 1417–1420. doi:10.1007/s11746-998-0192-7. http://link.springer.com/article/10.1007/s11746-998-0192-7. Ανακτήθηκε στις 2014-10-08. 
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 Jamboonsri, Watchareewan; Timothy D. Phillips; Robert L. Geneve; Joseph P. Cahill; David F. Hildebrand (2012). «Extending the range of an ancient crop, Salvia hispanica L.—a new ω3 source». Genetic Resources and Crop Evolution 59 (2): 171–178. doi:10.1007/s10722-011-9673-x. http://link.springer.com/10.1007/s10722-011-9673-x. Ανακτήθηκε στις 2014-09-29. 
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 «Chia». Cooperative Extension Service. University of Kentucky – College of Agriculture. 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2015-05-13. https://web.archive.org/web/20150513150657/http://www.uky.edu/Ag/CCD/introsheets/chia.pdf. Ανακτήθηκε στις 2014-11-18. 
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Coates, Wayne; Ricardo Ayerza (1996). «Production potential of chia in northwestern Argentina». Industrial Crops and Products 5 (3): 229–233. doi:10.1016/0926-6690(96)89454-4. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0926669096894544. Ανακτήθηκε στις 2014-10-08. 
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Muñoz, Loreto A.; Angel Cobos; Olga Diaz; José Miguel Aguilera (2013). «Chia Seed ( Salvia hispanica ): An Ancient Grain and a New Functional Food». Food Reviews International 29 (4): 394–408. doi:10.1080/87559129.2013.818014. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/87559129.2013.818014. Ανακτήθηκε στις 2014-10-07. 
  29. ↑ Cahill, Joseph P. (2005). «Human Selection and Domestication of Chia (Salvia hispanica L.)». Journal of Ethnobiology 25 (2): 155–174. doi:10.2993/0278-0771(2005)25[155:HSADOC]2.0.CO;2. ISSN 0278-0771. http://www.bioone.org/doi/abs/10.2993/0278-0771%282005%2925%5B155%3AHSADOC%5D2.0.CO%3B2. Ανακτήθηκε στις 2014-09-29. 
  30. ↑ Cahill, J. P. and B. Ehdaie (2005). "Variation and heritability of seed mass in chia (Salvia hispanica L.)." Genetic Resources and Crop Evolution 52(2): 201-207. doi: 10.1007/s10722-003-5122-9. Retrieved 2014-11-29
  31. ↑ 31,0 31,1 Cahill JP, Provance, MC (2002). «Genetics of qualitative traits in domesticated chia (Salvia hispanica L.)». Journal of Heredity 93 (1): 52–55. doi:10.1093/jhered/93.1.52. PMID 12011177. http://jhered.oxfordjournals.org/content/93/1/52.full. Ανακτήθηκε στις 2014-11-29. 
  32. ↑ Celli, Marcos; Maria Perotto; Julia Martino; Ceferino Flores; Vilma Conci; Patricia Pardina (2014). «Detection and Identification of the First Viruses in Chia (Salvia hispanica)». Viruses 6 (9): 3450–3457. doi:10.3390/v6093450. ISSN 1999-4915. http://www.mdpi.com/1999-4915/6/9/3450/. Ανακτήθηκε στις 2014-12-02. 
  33. ↑ Chia Pet | Arts & Culture | Smithsonian Magazine. Smithsonianmag.com. Retrieved on 2014-04-26.
  34. ↑ http://www.mypatriotsupply.com/Chia_Salvia_hispanica_Heirloom_Seeds_p/chia-m.htm[νεκρός σύνδεσμος], τελευταία επίσκεψη: 03 Νοεμβρίου 2016
  35. ↑ http://herbgarden.co.za/mountainherb/article.php?tag=MexicanChia, τελευταία επίσκεψη: 03 Νοεμβρίου 2016

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Σάλβια_η_ισπανική&oldid=10611577"